„Gorzkie Żale/Świt”- Misterium Transu

Spektakl „Gorzkie Żale/Świt – Misterium Transu” dobiegł końca i po długiej ciszy rozległy się długotrwałe oklaski. Pomyślałam wówczas, że byłam świadkiem czegoś, co niekoniecznie mieści się w kategoriach „teatr”, „przedstawienie”, „wydarzenie artystyczne”.
Z czym właściwie miałam do czynienia? Czego byłam świadkiem?
Joanna Gerigk, reżyserka kolejnego spektaklu teatru Logos (obchodzącego w tym roku swoje 35-lecie) sięgnęła po XVIII-wieczny tekst nabożeństwa „Gorzkich Żali”- ważny tekst kultury polskiej, w którym śpiewane rozważania o Męce Pańskiej niosą w sobie ogromny ładunek ekspresji. Poetyckiej ekspresji żałoby. W niezwykły też sposób przywołują figurę Matki Bożej Bolesnej, cierpiącej po utracie Syna. I właśnie ów aspekt cierpienia, utraty, żałoby, ale niekoniecznie w aspekcie stricte religijnym stał się inspiracją do tego czegoś, czego stałam się świadkiem.
„Misterium Transu”- to ważne objaśnienie tytułu „Gorzkie Żale /Świt”. Wprowadza nas bowiem w krąg wyborów artystycznych i ideowych tego przedsięwzięcia. Nie mamy tu do czynienia z teatrem misteryjnym, znanym polskiej praktyce teatralnej, ale z próbą wejścia w rodzaj doświadczenia, które pozwoli przeżyć żałobę, wejść w kolejne jej fazy, („ćwiczenia z utraty”), by doznać uzdrowienia. Misterium w tym wypadku to tajemniczy obrządek, jako widzowie będziemy obserwować kolejne jego odsłony, ale też doświadczać wspólnoty przeżyć.
Kiedy do pustej przestrzeni teatralnej zaczną wchodzić aktorki ( zachowując jeszcze swoją prywatność, autonomię, naturalność), ich strój (lniane długie suknie, w kolorach ziemi – zaprojektowane przez Beatę Fertałę-Harlender (scenografkę), bose stopy, niesione przez nich czarne tiulowe welony, misa z wodą, kije zaczynają tę przestrzeń określać i sygnalizować rodzaj estetyki, gdzie prostota i symbol, uniwersalność przekazu są zasadnicze. Zanim Kobiety założą czarne welony jak chusty i utworzą krąg, rozsypią na teatralnej podłodze czarną ziemię. Sypią tę ziemię, jakby rzucały jej garście w otwarty jeszcze grób. Aranżują przestrzeń, która za chwilę będzie przestrzenią wejścia w inne stany świadomości. Kiedy ustawią się w kręgu, zaczynają być Chórem Kobiet. Bardzo powoli wchodzą w tytułowy trans. Krąg obraca się, choć ruchu kobiet prawie nie zauważamy. Docierają do nas jednak wyrzucane przez nich słowa, narastający dźwięk nakładających się głosów. „Gorzkie żale przybywajcie, serca nasze przenikajcie…”. Działania Kobiet przechodzą w wyraźny wystukiwany także stopami rytm. Słowa Zachęty czy Pobudki z „Gorzkich Żali” stają się transowym wezwaniem do wejścia w trudne doświadczenie żałoby.
Stworzenie tej transowej ramy pozwala realizatorom spektaklu przekraczać religijny wymiar tekstu, którym się posługują. Wykorzystują przede wszystkim jego wielki walor poetycki. Doświadczenie męki i śmierci Chrystusa, a także cierpień jego Matki można pokazywać jako rodzaj „widzeń”, rodzaj nawiązań, ale jednocześnie zajmować się cierpieniem, śmiercią i żałobą w jej ludzkim wymiarze. Męka i śmierć Chrystusa są przywołane na potrzeby transu, są jak senne widzenie, chociaż kobiety tu i teraz mogą z tym doświadczeniem robić bardzo wiele. Rozpinają je między Sacrum a Profanum. Kluczowe jest dla nich przejście przez kolejne etapy żałoby, by opłakać każdą poprzedzoną cierpieniem śmierć. Ale też tak jak to bywa w różnych religijnych wspólnotach, gdzie „Rozmowa duszy z Matka Bolesną” śpiewana jest z podziałem na głosy żeńskie i męskie, a Kobiety wyśpiewując żałość Maryi, włączają w ten śpiew swoje własne cierpienia, także tutaj Chór Kobiet wchodzi w przestrzeń własnych cierpień i ran. Uniwersalne spotyka się z jednostkowym.
By te etapy żałoby i przechodzenia przez indywidualne traumy mogły zaistnieć pojawia się na scenie mężczyzna. Jest tancerzem. Prawie niezauważalnie dla widzów siada blisko nich, pozycją ciała, ale także wyrazem twarzy nawiązuje do figury Chrystusa Frasobliwego. Ubrany jest jednak współcześnie – w lnianą koszulę i spodnie. Stopy ma bose.
Po tym jak jedna z Kobiet opowiada w swoim „widzeniu” o Chrystusie szykującym się na śmierć”, a pozostałe kobiety zaczynają rozgarniać rozsypaną wcześniej ziemię, jakby szukały tam pogrzebanych ciał, wchodzi w tę sytuację mężczyzna. Staje się Jezusem, Chór Kobiet gorzko wypowiada kolejne frazy tekstu przypominające zniewagi, jakich doznaje Jezus jeszcze przed wyrokiem Piłata. Zniewagi, upokorzenia, zdrady, fałszywe świadectwa. Te wyliczanki kończy co chwila zawołanie „Jezu mój kochany”. Ale nie jest to wyraz okazywanej Jezusowi miłości. Kobiety oskarżają, że dał się zabić, upokorzyć, oszukać. Są zbuntowane i wściekłe. Nie godzą się na spolegliwość Chrystusa i własną bezradność. Zdjęte z głów welony służą im do sceny biczowania, w warstwie wizualnej przeprowadzonego jednak tak, by welony nie sięgały ciała, lecz służyły do wydobywania z ciała ich własnych cierpień, głęboko w nim schowanych. Działania Chrystusa są oszczędne, sformalizowane w geście i ruchu. Istotna jest twarz tancerza, bardzo wyrazista, piękna i pełna bólu.
Wściekłe kobiety kończą swój gwałtowny seans i wówczas Jezus wchodzi pomiędzy nie, otrzymuje od nich welon, którym zakryta jest teraz jego twarz, otrzymuje też wyrzeźbione białe dłonie, w geście inspirowanym ikonografią maryjną. W ten symboliczny sposób staje się Matką Bolesną.. Zabieg ten wprowadza nową, niezwykłą jakość teatralnego działania. Powołana w ten sposób figura Maryi Matki jest symboliczna, odrealniona, jej wyrzeźbione ręce, wykorzystywane są przez tancerza w sposób niezwykle przejmujący. „Rozmowa Duszy z Matką Bolesną” jest rodzajem tańca, ale też metafizycznego niemalże zjednoczenia figury Maryi z Chórem Kobiet, wyrażanym przez nie bólem, buntem, niezgodą.
Spektakl już do końca swego trwania posługuje się tym dualizmem – tancerz wciela się w rolę Jezusa bądź jego Matki. To kolejne podkreślenie, że mamy do czynienia z sytuacją transową, sytuacją nie-wprost, to Chór Kobiet jest tu najważniejszy, prowadzi nas przez kolejne etapy „wychodzenia z traumy”. Słowa „Gorzkich Żali” są jednak niezbędne. „ Matko! Źródło miłości, niech czuję gwałt Twej żałości, dozwól mi z sobą płakać!”- czy mamy dzisiaj właściwe, lepsze słowa, by w rzeczywistość trudnego doświadczenia i żałoby wejść? Po tych właśnie słowach Kobiety tworzą drugi krąg („ Gorzkie żale przybywajcie, serca nasze przenikajcie…”). Drugi krąg to wejście w doświadczenie cierpienia dalej, głębiej.
Niezwykłe wrażenie robi scena, w której Kobiety wymieniając kolejne etapy Męki Pańskiej, już po wyroku Piłata, mówią o nich, jak by to były ich rany, bo wyśmiewanie, obrażanie zawstydzanie, przemoc są też ich udziałem. Obrazoburczego kontekstu nabierają gesty rzucania kamieniami w stronę Jezusa (kamieniami, które pojawiają się znikąd, jakby kobiety zawsze je nosiły przy sobie, jakby zawsze czuły ich ciężar). Są oskarżeniem Boga, w imieniu także Jezusa. Złość, sarkazm, ironia – i uderzenie kamienia o deski sceny. Kamienie padają , jakby prowokacyjnie, wbrew ewangelicznym słowom „Kto jest niewinny, niech pierwszy rzuci kamieniem”. Scena ma bardzo wysoką temperaturę. Równie silne działanie ma wychodzenie z niej, kiedy to jedna z Kobiet energicznie zbiera kamienie i je wynosi. Następuje swoiste zerwanie z ujawnionymi emocjami. Można przejść dalej.
Przechodzimy więc kolejne etapy. Najpierw Kobiety towarzyszą Maryi w sytuacji ekstremalnego doświadczenia- przygotowywania jej Syna na śmierć. Wchodzimy tu symbolicznie w przestrzeń ogromnego lęku, paniki, braku siły na zmaganie z cierpieniem i dalszą konfrontacją – najważniejsze jest tu działanie tancerza, pozbawione słów, pełne ekspresyjnych gestów (wzmocnionych rzeźbionymi dłońmi) i precyzyjnych układów ciała.. Kiedy Maryja usuwa się w cień, po kolejnym zawołaniu „Gorzkie żale przybywajcie, serca nasze przenikajcie…”, zakończonym słowami „ O matko, źródło miłości, niech czuję gwałt twej żałości” następuje scena, w której Chór Kobiet konfrontuje się z całym złem świata wyrządzonym im i ich dzieciom. W scenie tej Kobiety sięgają po kije, które wniosły rozpoczynając swój transowy seans. Kije służą im do wyrażenia gniewu. By zaraz po tym, jak gniew ucichnie, a symboliczne kije staną się ich krzyżami, skonfrontować się z Chrystusa i własnym cierpieniem. Wypowiadane kolejne frazy tekstu, dotyczące Jezusa, zyskują żeńską końcówkę.
„Jezu, od pospólstwa niezbornie jako złoczyńca z łotry porównany, porównana,
Jezu mój kochany!
Jezu, od Piłata niesłusznie, na śmierć krzyżową od ludzi skazany, skazana,
Jezu mój kochany!
Jezu, srogim krzyża ciężarem, na Kalwaryjskiej drodze zmordowany, zmordowana,
Jezu mój kochany!”
I tak dalej…
Kiedy zdejmą z siebie te krzyże i kije „pójdą w kąt”, czarne welony posłużą im do stworzenia umownej, dynamicznej sceny, w której żałobne chusty zamienią się w „wiatr”, Kobiety poruszają chustami, jakby chciały coś przegonić, odegnać…. Ale przed nimi jeszcze Śmierć Chrystusa- Śmierć Syna- wejście w największą ciemność. Wciąż przy pomocy czarnych welonów tworzą czarną przestrzeń, wchodzi w nią tancerz-Jezus. Po chwili jego leżące ciało ( z rozłożonymi ramionami) Kobiety przykryją czarnymi welonami, uderzając kamieniami w podłogę opowiedzą o przybijaniu do krzyża. A potem następuje lament. Długi. Ni to śpiew, ni to płacz, niezwykła scena w niezwykłym wykonaniu. Kobiety opłakują wszystkie straty.
Kiedy lament ucichnie, za pomocą czarnych welonów, które są tym razem linami, tworzą obraz ukrzyżowanego Chrystusa. One go nie krzyżują, one towarzyszą mu w umieraniu. Kulminacją jest moment, w którym puszczają liny i słyszymy strzał, Jezus upada, martwy.
Żałobny obrządek wymaga teraz obmycia ciała. Na pierwszym jednak planie dwie Kobiety obmywają w misie z wodą kamienie. Niczym kości. Robią to powoli, dokładnie, cicho śpiewając modlitwę za zmarłych po ukraińsku…
W przestrzeni sceny pojawi się jeszcze Matka Bolesna (kolejna wersja gestu wyrzeźbionych dłoni). Za sprawą artysty tancerza wyrażone zostają rozpacz, żal, smutek.
Kobiety zabierają ją, otoczoną ich współodczuwaniem, śpiewając: „Ach, ja Matka boleściwa, pod krzyżem stoję smutliwa, serce żałość przejmuje. O Matko, niechaj prawdziwie, patrząc na krzyż żałośliwie, płaczę z tobą rzewliwie! Jużci, już, moje Kochanie, gotuje się na skonanie, toć i ja z Nim umieram!”
Zapada ciemność. Zakończony już obrzęd. Wracamy do życia. Na scenie w słabym świetle widzimy młodą, zieloną roślinę.
Trwają długie oklaski. Nie bez powodu. Uczestniczyliśmy nie tylko w obrządku, ale też bardzo starannej teatralnej pracy, w której słowo poetyckie, reżyseria, aktorskie działanie, zastosowane środki plastyczne, obraz, śpiew, taniec, muzyka tworzą niezwykłą, spójną jakość.
Jeszcze parę słów o muzyce. Chociaż „Gorzkie Żale” się wyśpiewuje, to jednak autor muzyki –Sebastian Ładyżyński, korzystając z poetyckiego tekstu nabożeństwa, nadał mu nowy muzyczny wymiar. W „Gorzkich Żalach/ Świt” trudno oddzielić tę jakość muzyczną od całości. Tyle w niej melorecytacji, muzycznych odwołań do śpiewów lamentacyjnych, improwizacji wokalnych Chóru Kobiet (zasługujących na najwyższe uznanie), że towarzyszące ich działaniom nagrane tło muzyczne jest prawie niesłyszalne, ale przecież spełnia swą istotną rolę w przeprowadzeniu widzów przez zaprojektowane teatralne misterium.
Pozwoliłam sobie dość szczegółowo opowiedzieć o tym spektaklu, by wrócić do pytania: czego właściwie byłam świadkiem? Zapytałam też siebie: dlaczego tak intensywny był mój odbiór tego „czegoś”?
Mam wrażenie, że siła teatralnego przekazu i jego oddziaływania wynika nie tylko
z wyjątkowości tekstu „Gorzkich Żali”, choć trudno znaleźć inny tekst, który tak mocno, z takim żarem odnosiłby się do cierpień, związanych ze śmiercią, także śmiercią Boga (już w samym tytule gorycz tych żali jest przecież zastanawiająca). Nie tylko zastosowane tu teatralne środki, umiejętności aktorskie, wokalne, reżyserskie, niezwykła zespołowość tego przedsięwzięcia są tu być może najważniejsze. Istotne jest także to, że spektakl ten paradoksalnie trafia na nasz głód żałoby. Żyjemy bowiem w czasach, gdzie śmierć jest wokół nas bez przerwy, jest jej coraz więcej. A żałoby coraz mniej. Nie mamy już narzędzi, by przez żałobę godnie przejść, by ją wyrazić, by ją naprawdę przeżyć. Za sprawą realizatorów „Gorzkich Żali” możemy w symboliczny sposób opłakiwać tych, co codziennie odchodzą w Ukrainie i wspomnieć tych wszystkich, którzy tak licznie opuszczali nas na zawsze przez ostatnie lata. I za to jestem teatrowi Logos wdzięczna. Że przypomina nam, że łzy są ważne i rozpacz, i lament.
Mam jeszcze potrzebę, by wymienić wszystkich wykonawców „Gorzkie Żale /Świt”.
Oto oni:
Jolanta Jackowska
Jolanta Kowalska
Karolina Łukaszewicz
Agnieszka Makówka
Helena Saciuk
Ewa Stefańska-Nowak
Karolina Szymańska-Maziarz
Natalia Szymańska
Katarzyna Tercz
Krzysztof Pabjańczyk

Ewa Sokół-Malesza